Αρχιτεκτονικη των βουνων (Μιτατα)

Για όσους δεν γνωρίζετε τη λέξη ΜΙΤΑΤΟ, η περιοχή των Αστερουσίων είναι μια εξαιρετική περίπτωση για να ανακαλύψετε “ιδίοις όμμασι”, τί σημαίνει...

Διασχίζοντας τους επαρχιακούς αλλά και χωμάτινους δρόμους των Αστερουσίων που ξεφυτρώνουν από παντού και οδηγούν σε εκπληκτικές τοποθεσίες και χωριά, θα παρατη- ρήσετε μικρά πέτρινα κτίσματα είτε χωμένα σε κοιλώματα βράχων είτε σε κορφούλες και διά-σελα σε όλη την έκταση του ορεινού όγκου.

Είναι τα περίφημα κτηνοτροφικά μιτάτα, τα καταφύγια των βοσκών και των ζωντανών τους, τα τυροκομεία της υπαίθρου. Εδώ, στα Αστερούσια, δεν έχουν πάντα το συνηθισμένο θολωτό σχήμα που συναντάμε στα περισσότερα μέρη του νησιού, αλλά υπάρχουν και τετραγωνισμένα, ή ορθογώνια ή με ακαθόριστα σχήματα που ακολουθούν το φυσικό ανάγλυφο. Όπου υπήρχε βοσκότοπος, συνήθως δημιουργούνταν και μιτάτο. Πολύ συχνά τα στέγαζαν σε σημείο όπου διαμορφωνόταν μια σπηλιά. Αν η σπηλιά ήταν βαθιά, το βαθύτερο τμήμα της χρησίμευε και για φυσικό ψυγείο ωρίμανσης του τυριού. Έξω από το μιτάτο υπήρχε μια στοιχειώδης αυλή και δίπλα η μάντρα για τον περιορισμό των ζώων κατά το άρμεγμα.

Τα μιτάτα των Αστερουσίων, παρότι δεν έχουν μελετηθεί όπως αυτά των Ανωγείων και της ευρύτερης περιοχής του Μυλοποτάμου, έχουν μια εκπληκτική ποικιλομορφία, μια δυναμική και γοητεία που αξίζει ιδιαίτερης προσοχής. Ιδίως στην περιοχή του Αχεντριά, που είναι σήμερα το πιο ζωντανό ίσως κτηνοτροφικό χωριό των ανατολικών Αστερουσίων, τα μιτάτα που ακόμη λειτουργούν είναι αρκετά και το τυρί που ζυμώνεται σε αυτά είναι από τα πιο ξακουστά της ορεινής αυτής ζώνης.

Μη διστάσετε να προσεγγίσετε τους φιλόξενους κτηνοτρόφους, ιδίως αν τους συναντήσετε στο βουνό ή στο μιτάτο τους...

Προσοχή ιδιαίτερη στα ποιμενικά σκυλιά που συνήθως προστατεύουν τα εν λειτουργία μιτάτα.

Η ανάγκη

Τα μιτάτα εν γένει είναι συγκεντρωμένα κατά ομάδες οικογενειών σε αρκετή απόσταση μεταξύ τους. Πολλές φορές αποτελούν συγκροτήματα με άλλους βοηθητικούς χώρους.

Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο παρέχει περιορισμένα υλικά και οικονομικά μέσα, είναι φυσικό ότι οι άνθρωποι σε αυτή την περιοχή υιοθέτησαν αυθόρμητα το συγκεκριμένο τρόπο κατασκευής. Αυτό γίνεται σαφές αν σκεφτεί κανείς ότι για την κατασκευή του μιτάτου χρησιμοποιείται το ασβεστολιθικό πέτρωμα του σημείου όπου χτίζεται. Αυτού του τύπου η κατασκευή έχει επίσης το πλεονέκτημα ότι είναι ανθεκτική στο χιόνι και στις θύελλες και είναι εύκολη η συντήρησή της, δεδομένης της ύπαρξης του υλικού επί τόπου. Χωρίς να μπορεί να μιλήσει κανείς με σιγουριά για την προέλευση-διάδοση στην Κρήτη αυτής της μορφής κτισμάτων, είτε πρόκειται για θολωτούς τάφους, είτε για μιτάτα, ιστορικά φαίνεται να ευσταθεί η άποψη της εντοπιότητας τους εξαιτίας των παραπάνω λόγων.

Η καταγωγή τους

Η ομοιότητα των μιτάτων τόσο μορφολογικά όσο και τυπολογικά με τους μινωικούς θολωτούς τάφους (όπως π.χ. στο Φουρνί) δεν αφήνει πολλές αμφιβολίες για την προέλευσή τους.

Ετυμολογικά η ονομασία αυτών των αρχέγονων ξερολιθικών κατασκευών με θόλο εκφορικού συστήματος, προέρχεται από τη λατινική λέξη METATUM που σήμαινε «στρατιωτικό κατάλυμα». Η λέξη πέρασε στους βυζαντινούς με την έννοια του προσωρινού καταλύματος και σχεδόν με την ίδια ερμηνεία διατηρείται σήμερα στην Κρήτη. Η χρονολόγηση των μιτάτων είναι αρκετά δύσκολη, αλλά σαν χρόνος κατασκευής ή ανακατασκευής θεωρούνται τα ακιδογραφήματα στα ανώφλια, στις παραστάδες και σε διάφορα άλλα σημεία της τοιχοδομής. Πιθανότατα υπήρχαν και παλιότερα μιτάτα, αλλά το δομικό υλικό τους χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή των νεότερων, στην ίδια θέση.

Στην Κρήτη, τα κυκλικά θολωτά κτίσματα διαδόθηκαν πολύ νωρίς. Η υπόθεση της εισαγωγής / πολιτιστικής επιρροής από άλλους λαούς με τους οποίους η Κρήτη διατηρούσε εμπορικές σχέσεις φαίνεται να απορρίπτεται. Ο λόγος είναι ότι η μορφή της κυψελοειδούς θολωτής κατασκευής με το εκφορικό σύστημα, στην περίοδο που συναντιέται σε διαφορετικούς πολιτισμούς της περιοχής της Μεσογείου (δηλαδή το τέλος της 3ης χιλιετηρίδας και αρχές της 2ης), είναι τόσο εξελιγμένη στην Κρήτη που αποδεικνύεται πως υπάρχει η σχετική κατασκευαστική γνώση κατακτημένη μέσα από την εμπειρία.

Εξάλλου, την περίοδο που οι διάφοροι λαοί χρησιμοποιούν το πρωτόγονο θολωτό κτίσμα ως κατοικία, ο Μινωίτης το χρησιμοποιεί για ταφική χρήση, ενώ παράλληλα έχει κάνει ένα τεράστιο ποιοτικό άλμα στην αντίληψή του για το χώρο της επιβιώσεως του και χτίζει ανάκτορα και επαύλεις για κατοικία.

Αρχιτεκτονική

Τα θολωτά μιτάτα είναι ξερολιθικές κατασκευές με θόλο και παρουσιάζονται να έχουν μορφή κόλουρου κώνου.

O θόλος είναι χτισμένος σύμφωνα με το εκφορικό σύστημα ώστε κάθε στρώση να εξέχει λίγο περισσότερο προς το εσωτερικό του θόλου από την αμέσως κατώτερή της. Στην κορυφή τους προεξέχει ένας πολύ χαμηλός κώνος που αποτελεί τη στέψη του θόλου και που εξέχει πολύ λίγο από τον κυρίως κορμό του μιτάτου.

Τα μιτάτα είτε είναι μεμονωμένα με μια μικρή «αυλή» για βοηθητικές εργασίες είτε αποτελούν σύνολο με κάποιο άλλο μιτάτο στο οποίο φυλάγεται και ωριμάζει το τυρί, το λεγόμενο «κλειδόσπιτο ή τυροκέλι». Επίσης, πάντα υπάρχει δίπλα από το μιτάτο η «μάντρα» όπου φυλάγονται τα πρόβατα. Άλλοι χώροι βοηθητικοί μπορεί να είναι ο «κούμος», μικρή κρύπτη και κάποιο υπαίθριο καθιστικό το οποίο χρησιμοποιείται και σαν τραπεζαρία.

Μέσα στο κυρίως μιτάτο υπάρχει πάντα μια εστία που συνήθως είναι κεντρικά τοποθετημένη και κάποιες πεζούλες για καθιστικό ή για ύπνο. Στη κορυφή του θόλου υπάρχει μια μικρή τρύπα, ο «ανηφοράς», διαμέτρου περίπου 20 - 30 εκ., απ’ όπου μπαίνει φως και φεύγει καπνός.

Σε ό,τι αφορά τη θύρα, είναι πανομοιότυπη με αυτή των μινωικών θολωτών τάφων, δηλαδή αποτελείται από μονόλιθους. Η θεμελίωση του μιτάτου γίνεται συνήθως σε συμπαγή και επίπεδο βραχώδη χώρο ώστε να είναι εύκολη η εξόρυξη και η μεταφορά της πρώτης ύλης. Αφού γίνει η ισοπέδωση και η αποχωμάτωση αρχίζει η κατασκευή.