Κνωσανό Φαράγγι

Το Κνωσανό φαράγγι εκτείνεται νότια των Αρχανών (Άγιος Μάμας), διατρέχει τον οικισμό των Αρχανών στη θέση Κάτω Μύλος, την περιοχή Μυριστή, την υδατογέφυρα Καρυδάκι έως την υδατογέφυρα της Αγίας Ειρήνης Σπήλια, με συνολικό μήκος διαδρομής περίπου 5,7 χλμ. και συνεχίζει βόρεια περνώντας από την Κνωσό. Το διασχίζει ο χείμαρρος Καίρατος ή Κατσαμπάς, ο οποίος περνώντας από την Αγία Ειρήνη και την Κνωσό καταλήγει στη θάλασσα, στην περιοχή Κατσαμπά. Η περιοχή του φαραγγιού, η οποία ονομάζεται και Παράδεισος, έχει χαρακτηριστεί ως τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000.

Η χλωρίδα στο Φαράγγι

Η ποικιλότητα των ειδών χλωρίδας στην περιοχή είναι μικρή, λόγω της ύπαρξης σκίασης από τα κυριαρχούντα είδη που είναι το πλατάνι και ο βάτος. Συνολικά στο φαράγγι εμφανίζονται μέχρι τώρα 120 είδη φυτών από τα οποία τα 40 απαντώνται στις κοίτες των ποταμών και τα υπόλοιπα στα πρανή. Ενδημικά είδη εμφανίζονται μόνο στα πρανή των φαραγγιών όπου υπάρχουν 11 είδη, από τα οποία τα 2 είναι σπάνια και τα 9 κοινά ενδημικά της Κρήτης.

Τα σπάνια είδη είναι η καμπανούλα, Campanula tubulosa, που φυτρώνει στη Δυτική Κρήτη και η Νεπέτα, Nepeta melissifolia, που είναι ενδημικό της Κρήτης και της Μήλου και συναντάται σε μικρούς πληθυσμούς. Σημαντικό στοιχείο της χλωρίδας του φαραγγιού είναι η παρουσία σημαντικού πληθυσμού ενός ψυχρόβιου δένδρου Φτελιάς Ulmus minor ssp. Canescens.

Το είδος αυτό απαντάται, με λίγα άτομα, σε περιοχή των Χανίων και θεωρείται ότι είναι εισαγόμενο. Η ύπαρξη ενός σημαντικού πληθυσμού στο Κνωσανό φαράγγι, δείχνει ότι το είδος είναι ιθαγενές της Κρήτης, υπόλειμμα μιας άλλοτε ψυχρής εποχής, όταν δηλαδή υπήρχαν παγετώνες στην ηπειρωτική Ευρώπη.

Η πανίδα στο Φαράγγι

Δύο μεταναστευτικά είδη πουλιών που συναντώνται στο φαράγγι είναι οι μυγοχάφτες και οι τσαλαπετεινοί. Υπάρχουν επίσης κάργιες και ορισμένα βραχόβια είδη, όπως ο γαλαζοκότσυφας. Η πλειονότητα των υπόλοιπων ειδών είναι η τυπική της θαμνώδους βλάστησης.

Στα σημεία όπου υπάρχουν τέλματα γλυκού νερού και παραποτάμια δέντρα συναντάται μεγάλη ποικιλία στρουθιόμορφων, όπως σπίζες και παπαδίτσες. Επίσης, στο φαράγγι απαντάται η νεροχελώνα και τα αμφίβια πρασινόφρυνος και δεντροβάτραχος. 

Επειδή το Ηράκλειο είχε ανέκαθεν πρόβλημα λειψυδρίας, το 1627 ο Ενετός προβλεπτής Φραντζέσκο Μοροζίνι αποφάσισε την εκτέλεση ενός έργου το οποίο θα έλυνε το πρόβλημα άπαξ και δια παντός. Κατασκεύασε ένα υδραγωγείο, όπου συγκεντρώνονταν τα νερά από τρεις πηγές των Αρχανών: των Πελεκητών, του Αγίου Γεωργίου και του Καρυδακίου (κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας στο υδραγωγείο διοχετεύθηκαν κι άλλες πηγές). Με πέτρινο αγωγό συνολικού μήκους 15 χλμ.τα νερά οδηγούνταν, μέσω Συλλάμου και Φορτέτσας, στην κεντρική πλατεία του τότε Χάνδακα (σημερινού Ηρακλείου), στην κρήνη των Λιονταριών. Στο αρχανιώτικο φαράγγι, στη θέση Καρυδάκι, σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση μια υδατογέφυρα μήκους περίπου 65 μ., με ένα μεγάλο τόξο και δύο μικρότερα. Πάνω στη γέφυρα, υπάρχει επιγραφή στα λατινικά, με ημερομηνία 1627. Τα εγκαίνια του υδραγωγείου του Μοροζίνι έγιναν το 1628, την ημέρα της γιορτής του Αγίου Μάρκου, προστάτη της Βενετίας, στην πλατεία των Λιονταριών.

Ο Μοροζίνι μάλιστα έκοψε και αναμνηστικό μετάλλιο με την όψη του στη μία πλευρά και στην άλλη το ∆ία πάνω σε έναν αετό, να χύνει νερό από το Γιούχτα. Κυκλικά υπήρχε η επιγραφή: «Quadet feumine non fulmine», δηλαδή «Χαίρεται με το νερό, όχι με τον κεραυνό».

Για να περιφρουρήσει την ασφαλή λειτουργία του έργου, ο Ενετός προβλεπτής εξέδωσε διαταγή, με την οποία προβλέπονταν αυστηρές ποινές (φυλάκιση, καταναγκαστικά έργα, εξορία, δήμευση περιουσίας) σε όποιον προξενούσε ζημιά στο υδραγωγείο και απαγορευόταν η φύτευση δένδρων σε απόσταση 10 βημάτων από τις δυο πλευρές του αγωγού. Επίσης διέταξε την εκκένωση της μονής της Παναγίας της Καρδιώτισσας, για το φόβο της δολιοφθοράς. 

Το εκκλησάκι της Παναγίας σώζεται μέχρι σήμερα, κοντά στην υδατογέφυρα.

Το υδραγωγείο του Μοροζίνι είναι ίσως το μεγαλύτερο και ωραιότερο έργο ύδρευσης της Ενετοκρατίας και απάλλαξε τους κατοίκους του Ενετικού Χάνδακα από τη μακραίωνη λειψυδρία. Είχε μήκος 15 χλμ. περίπου ξεκινώντας από τις βόρειες υπώρειες του Γιούχτα για να καταλήξει στην οκτάλωβη κρήνη του Μοροζίνι ή κατά το λαϊκότερον «Λιοντάρια» (στην πόλη του Ηρακλείου, αλλοτινού Χάνδακα). Σωζόταν σχεδόν ολόκληρο μαζί με τις μεταγενέστερες μετασκευές και προσθήκες μέχρι τον Β ́ Παγκόσμιο πόλεμο. Από το υδραγωγείο του Μοροζίνι υδρευόταν το Ηράκλειο μέχρι το 1927!

Η διαδρομή

Αν έρχεστε από το Ηράκλειο, συνεχίστε την πορεία σας προς τη Σύλλαμο και κατόπιν προς Καρυδάκι κι Αρχάνες. Αφού συναντήσετε την κοίτη του ποταμού στη Σύλλαμο, ο δρόμος ανηφορίζει και στη γειτονιά Καρυδάκι (δεν υπάρχει χωριό) σ’ ένα κοίλωμα μ’ ένα κρημνώδες ανάχωμα στα δεξιά βρίσκεται το δεύτερο κομμάτι του ενετικού υδραγωγείου.

Η εντυπωσιακή γέφυρα δε φαίνεται από το δρόμο αλλά μπορείτε να τη δείτε στ’ αριστερά, πλάι στο δρόμο. Υπάρχει ένα μονοπάτι που κατηφορίζει και συνεχίζει προς τα πίσω για περίπου 50 μ. μετά την καμπή του δρόμου (στην επόμενη καμπή υπάρχει και μια μικρή έκταση όπου μπορείτε να παρκάρετε). 

Η εκκλησία της Παναγίας Καρδιώτισσας βρίσκεται σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από τις Άνω Αρχάνες, στην δεξιά πλαγιά της κοιλάδας που ορίζεται από την διαδρομή του ποταμού «Καίρατου» προς το Ηράκλειο. 

Η κατασκευή της πρέπει να έγινε πριν το 1200 μ.Χ. Στο κατάστιχο, η εκκλησία της Παναγίας στο Καρυδάκι αναφέρεται ως παλιά, άρα μπορούμε να δεχθούμε ως χρόνο κατασκευής της το 1000 μ.Χ. Ο Chr. Buondelmonti την επισκέφθηκε το 1415 μ.Χ. (αναφέρεται ως γυναικεία μονή της «Παναγίας στο Καρυδάκι») και την βρήκε σε μεγάλη ακμή.

Ο G. Gerola το 1908 παρουσιάζει την κάτοψη της εκκλησίας στο «Καρυδάκι», αναφέροντας τα εξής: «Μία ανώνυμη εκκλησία στην τοποθεσία «Καρυδάκι» Τεμένους, κοντά στην υδατογέφυρα τρίκλιτη, όπου ο Νάρθηκας υπάρχει μόνο μπροστά στα δύο».

Πρόκειται για μία τρίκλιτη Βασιλική, επιφάνειας 60 τ.μ., με θολοσκέπαστο νάρθηκα, μπροστά από το μεσαίο και το νότιο κλίτος, που παρουσιάζει ομοιότητες, τόσο ως προς την κάτοψη όσο και ως προς την τοιχοποιία, με τη Μονή Παλιανής στο Βενεράτο, την Παναγιά Κριθαρίδας και τον Αγ. Ιωάννη στο Λιλιανό Πεδιάδος. Το μοναστήρι έπαψε να χρησιμοποιείται λόγω των περιοριστικών μέτρων που επιβλήθηκαν για χάρη του έργου ύδρευσης του Ηρακλείου από το μεγαλοφυή Ενετό Φραντζέσκο Μοροζίνι που κατάφερε να φέρει το νερό του Γιούχτα στο Χάνδακα.

Διασχίζοντας κανείς το φαράγγι μέσα στο οποίο ρέει ο ποταμός, συναντά τις πηγές που με τα έργα του Μοροζίνι ήδη από το 1627 υδροδοτούσαν την πόλη του Ηρακλείου.

Η γεωφυσική κατάσταση της περιοχής απαίτησε την κατασκευή υδατογεφυρών στη Σύλλαμο, στη Φορτέτσα, στις Τρεις Καμάρες, καθώς και άλλων τεχνικών έργων.

Τα νερά περνούσαν την υδατογέφυρα που κατασκευάστηκε γι’ αυτόν τον σκοπό και διοχετεύονταν στον κεντρικό υδαταγωγό που συνέχιζε την ροή του, περνούσε διαδοχικά τις υδατογέφυρες στη Σύλλαμο και στη Φορτέτσα και κατευθυνόταν προς το Χάνδακα.

Η εκκλησία της Παναγιάς Καρδιώτισσας βρίσκεται σήμερα σε ερειπώδη κατάσταση, πολύ κοντά στην περίφημη Γέφυρα στο Καρυδάκι. 

Στο λόφο Φουρνί, ανάμεσα στις Άνω και Κάτω Αρχάνες και κοντά στο μινωικό οικισμό των Αρχανών, μέσα σε ένα δάσος από ελιές και αμπέλια ανακαλύφθηκε ένα πλούσιο νεκροταφείο, το οποίο αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης. Ο λόφος Φουρνί περιορίζει τη μικρή πεδιάδα των Αρχανών στα βορειοδυτικά, αλλά δεν αποτελεί τμήμα του Γιούχτα, καθώς χωρίζονται από μια βαθιά χαράδρα. Το δυτικό τμήμα του λόφου είναι απόκρημνο, ενώ η κορυφή του είναι άγονη.

H μεγάλη διάρκεια χρήσης των τάφων (2400-1200 π.X) και το πλήθος των κτερισμάτων καθιστούν το Φουρνί ένα από τα σημαντικότερα νεκροταφεία στον αιγαιακό χώρο. Οι παλαιότερες ταφές ξεκινούν την 3η χιλιετία π.X., ενώ κάποιοι τάφοι χρησιμοποιήθηκαν για μακρότατο χρονικό διάστημα (2000 π.X.-1350 π.X.). Από τα οικοδομήματα που έχουν αποκαλυφθεί μέχρι τώρα τα περισσότερα είναι ταφικά, ενώ κάποια από αυτά έχουν χαρακτήρα λατρευτικό και κοσμικό.

Η νεκρόπολη του Φουρνιού χαρακτηρίζεται από το πλήθος και την ποικιλία των ταφικών οικοδομημάτων πολλών αρχιτεκτονικών τύπων, τα οποία βρίσκονται μέσα σε έναν ενιαίο χώρο, από τις εκατοντάδες ταφές, ανάμεσα τους και ορισμένες επιφανών βασιλικών προσώπων, και από τον πλούτο των κτερισμάτων. Επιπλέον, προσφέρει σημαντικές πληροφορίες και στοιχεία για τα έθιμα ταφής των Μινωιτών και για την ταφική λατρεία. Ακόμη γίνεται φανερός ο τρόπος οργάνωσης και συγκρότησης ενός μεγάλου νεκροταφείου στη Μέση και Ύστερη Μινωική περίοδο με την κατασκευή βοηθητικών κτηρίων, πλακόστρωτων δρόμων, καθώς και συστημάτων για την απαγωγή των νερών της βροχής. Πολλά από τα κτερίσματα είναι εισηγμένα και παρέχουν στοιχεία για τις επαφές των κατοίκων των Αρχανών με τις Κυκλάδες, την Αίγυπτο και την Ανατολή. Η πρόσβαση προς τη νεκρόπολη γινόταν από το νότο. Ένα πλατύ μονοπάτι, πλακόστρωτο σε μερικά μέρη ακόμη, οδηγεί από τις Κάτω Αρχάνες στο Φουρνί. Ανάλογης κατασκευής ανηφορικό μονοπάτι υπάρχει και μέσα στο νεκροταφείο. Είναι πιθανό το μονοπάτι να κατασκευάστηκε στη μινωική εποχή, όπου οι κάτοικοι των Αρχανών μετέφεραν τους νεκρούς τους, τις σαρκοφάγους και διάφορα άλλα αντικείμενα. Μέχρι το 1964 η νεκρόπολη του Φουρνιού ήταν άγνωστη. Εκείνο το χρόνο έγινε η πρώτη ανασκαφική έρευνα από τον Γ. Σακελλαράκη στους ανατολικούς πρόποδες του λόφου, ο οποίος ανακάλυψε έναν θαλαμωτό τάφο. Τον επόμενο χρόνο επισημάνθηκαν κάποιοι θολωτοί τάφοι και από τότε συνεχίζεται αδιάλειπτα η ανασκαφική έρευνα. Παράλληλα με τις ανασκαφές έχουν γίνει εργασίες στερέωσης σε όλα τα ταφικά κτήρια.