Εντός της περιοχής του Δήμου, οι οικισμοί που έχουν λάβει χαρακτηρισμό από το αρμόδιο υπουργείο (ΥΠΕΧΩΔΕ) ως παραδοσιακοί είναι οι Επάνω Αρχάνες και η Εθιά, ένα μικρό πανέμορφο χωριό στα Αστερούσια όπου μπορεί κανείς να παρατηρήσει όλα τα στοιχεία που περιγράψαμε παραπάνω, ιδιαίτερα μετά την αναστήλωση πολλών κτισμάτων που έκαναν οι ίδιοι οι κάτοικοι, με πολύ μεράκι και αφοσίωση.
Ο οικισμός όμως που κατέχει κορυφαία θέση στην αξία του αποθέματος σε ό,τι αφορά την παραδοσιακή κληρονομιά είναι οι Επάνω Αρχάνες, που με 200 κηρυγμένα διατηρητέα κτήρια και με εκτεταμένο πρόγραμμα αναπλάσεων, επί πολλά έτη, τις καθιστά «παράδειγμα προς επίδειξη» στον Ελληνικό και Κοινοτικό χώρο. Από τις αρχές της δεκαετίας του1990 και για 10 -15 περίπου χρόνια, υλοποιήθηκαν πολλαπλά προγράμματα ανάπλασης του οικισμού με αποτέλεσμα οι Αρχάνες να κερδίσουν το δεύτερο πανευρωπαϊκό βραβείο αναβάθμισης οικισμών.
Το παραδοσιακό αρχανιώτικο σπίτι συνδυάζει την αρχοντιά του νεοκλασικού με την απλότητα της αγροτικής κατοικίας και μια βόλτα στα σοκάκια του οικισμού είναι βέβαιο ότι θα σας εντυπωσιάσει.
Νεοκλασικισμός, Αρχάνες και η πορεία στο χρόνο...
Οι πρώτες εφαρμογές του νεοκλασικισμού στην Κρήτη συναντώνται στα μεγάλα δημόσια κτήρια που κατασκευάστηκαν από το τουρκικό κράτος, στις δειλές, σποραδικές και πολύ ενδιαφέρουσες διεισδύσεις ορισμένων χαρακτηριστικών στοιχείων νεοκλασικής μορφής (ξύλινα κολωνάκια με επίκρανα στις γωνίες) στα διάφορα αστικά τουρκικά αρχοντικά και στις πρώτες βίλες που άρχισαν να κατασκευάζονται.
Ο 19ος αι. είναι η περίοδος σημαντικών αλλαγών στον ελλαδικό χώρο. Είναι η περίοδος που σημειώνονται μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και επιπλέον... ιδρύεται το ελληνικό κράτος. Και οι δύο αυτές εξελίξεις εμπεριέχουν έναν ευρωπαϊκό προσανατολισμό που επηρεάζει τόσο την πολεοδομία, όσο και την αρχιτεκτονική. Γίνονται κινήσεις εκσυγχρονισμού των πόλεων, δίκτυα υποδομών, αστικές αναπλάσεις, κτήρια κοινής ωφέλειας. Οι Βαυαροί βασιλείς εκτιμούν ότι η λαϊκή – παραδοσιακή αρχιτεκτονική δεν είναι άξια να εκφράσει το ύφος του νέου κράτους και επιλέγουν το νεοκλασικισμό ως την επίσημη μορφολογική έκφραση.
Ο νεοκλασικισμός επίφερε πραγματική επανάσταση στις διατάξεις των εσωτερικών χώρων για να καλύψει τις ανάγκες των νέων κτηρίων. Αντικατέστησε τα παλιά υλικά με νέα ώστε αυτά να ανταποκρίνονται στις νέες ανάγκες κατασκευής. Ως τεχνοτροπία δέχτηκε ισχυρές επιρροές από το γερμανικό κλασικισμό ενώ επηρεαζόμενη από ένα κίνημα αναβίωσης του αρχαιοελληνικού μεγαλείου υιοθετούσε και στοιχεία ρομαντισμού.
ΑΞΙΟΛΟΓΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Άλλοι ιδιαίτερα αξιόλογοι οικισμοί λόγω των μνημείων και ιστορικών αναφορών που προαναφέρθηκαν είναι:
- Ο οικισμός Κάτω Αστρακοί στο σύνολο του (ακατοίκητος). Από εκεί ξεκινάει το μονοπάτι «Αστρακιανό φαράγγι»
- Ο οικισμός Κουνάβοι, στο συνεκτικό τμήμα του. Από εκεί ξεκινάει το μονοπάτι «Κουναβιανό φαράγγι»
- Οι οικισμός Μυρτιά, στο συνεκτικό τμήμα του (έδρα του Μουσείου Ν. Καζαντζάκης)
- Ο οικισμός Αγ. Βασίλειος σε συνδυασμό και με τον αρχαιολογικό χώρο και τα μνημεία πλησίον του. Από εκεί ξεκινάει το μονοπάτι «Φαράγγι Σπηλιώτισας»
- Τμήμα του οικισμού Αλάγνι
- Η Μονή Επανωσήφη
